Umfula uMam’ omhlophe, umfula owaqanjwa ngabantu abamnyama. Lomfula uhlukanise indawo yase ziMangweni kanye neMatikwe, eNanda. Indawo yase Matikwe, eCongo yizindawo ezinomlando kanye naseziMangweni. Lapha kulezindawo ezikhathini zakudala kwaku naMaNdiya kanye nabantu abamnyama behlala ndawonye. AMaNdiya eyenezitolo ezinkulu ekwakuthengwa kuzo kanye nezindawo zokulima. Kanti amanzi ayekhiwa kuwo lomfula ngabantu baseMatikwe kanye nabantu abavela eCongo. Abantu bakulendawo bathi ngezikhathi zabo 1900 imizi eminingi yayingekho kwakunezimoba abantu belimile. Kodwa manje sekugcwele abantu kwakhiwe yonke indawo iseMatikwe, eziMangweni kanye naseCongo. EMatikwe kuthiwa kwaku nesalukazi seNdiya, esasihlala khona esasinendawo etshalwe amawolintshi amancane. Lesi salukazi sasiwakha lamawolintshi aso siyo wadayisela eMtshebheni. Kuthiwa sasihlale sigqoke izingubo zawo amaNdiya zesintu abamhlophe zonke izinsuku. Sasihlala phansi eMtshebheni ekhoneni lomgwaqo sidayise lapho. EMtshebheni kwakukhona izitolo zamaNdiya amaSulumani esisekhona namanje. Futhi kulelo khona lika Mam’ omhlophe kusakhona abantu abamisile amatafula okudayisela basadayisa namanje. Bathi lesi salukazi noma sisensimini sasigqoka bona osara abamhlophe kanye nezinwele ezimhlophe ekhanda. Abantu baqala ukuthi uma beyokha amanzi emfuleni bathi sisaya kaMam’omhlophe. Bathi kwaze kwajwayeleka ukuthi kunomfula obizwa ngoMam’ omhlophe kwase kugcina sekuyigama lomfula lelo.
Umndeni waleso salokazi wahamba endaweni ngonyaka ka 1987 ngesikhathi sodlame olwalukhona. Nomuzi waso awusekho ngasemfuleni sekwaba yindawo evulekile kuphela. Yigama lomfula elisele lalo mama aliqanjwa ngabantu abamnyama nakuba abantu bendawo bengasawakhi amanzi alomfula, ukuphuza kanye nokuwasha ngoba sekwaba khona intuthuko emphakathini. Kodwa uma ubuka kulendawo uyabona ukuthi kwakukhona izihlahla ngoba ezikhona njenga manje ezomango akuzona zamuntu uma ufuna ukuzikhelela uyakwenza. Kanye nomfula usakhona futhi nabantu bakulezi ndawo alikhohlakali kalula igama lalomfula. Ngoba isizukulwane siyalizwa igama lomfula uma uzohamba ngendlela ezokudlulisa ngasemfuleni uzozwa kuthiwa uzohamba ngaka Mam’ omhlophe. Manje akulula ukuthi ukhohlakale umlamdo walomfula.
Nqobile Mdabe